مسجد امام اصفهان؛ نماد شکوه معماری ایران زمین

مسجد امام اصفهان؛ نماد شکوه معماری ایران زمین مسجد امام اصفهان که به نام‌های مسجد جامع، مسجد سلطانی و مسجد شاه نیز شهرت دارد، در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان واقع شده و چنان که منابع اشاره دارند در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عباس آغاز گردیده و در دوره ی شاه صفوی به پایان رسیده است. مسجد امام یا مسجد شاه اصفهان از بناهای مهم معماری اسلامی ایران زمین به‌شمار می‌رود. بنای مسجد امام شاهکاری جاویدان از معماری و کاشی‌کاری قرن یازدهم هجری است. مسجد امام اصفهان، مسجدی است ۴ ایوانی به ابعاد ۱۳۰ در ۱۰۰ متر با صحنی ۴۹۰۰ متر مربع وسعت دارد. در چهار جانب صحن، طاقگان و ایوانی در مرکز ایجاد شده است و پشت ایوان جنوبی، گنبدی عظیم با ۵۲ متر ارتفاع از سطح زمین و ۲۵ متر قطر خارجی، گنبد را پوشش می دهد. گنبد از نوع گنبدهای دو پوسته پیازی است که مابین پوسته ی درونی (آهیانه) و پوسته ی خارجی (خود) ۱۴ متر اختلاف ارتفاع وجود دارد. با آن که تهرنگ (پلان) این مسجد از نوع چهار ایوانی است و اسلوب معماری آن اساساً دنباله روی نمونه های گذشته است، نمونه ی بارزی از تدابیر معماران، در ترکیب های نوین برگرفته از سنت های کهن معماری ایران به شمار می آید. از جمله ابداعاتی که دراین بنا صورت گرفته می توانیم به موارد زیر اشاره نماییم: ۱.ایوان جلوی گنبدخانه، یکی از زیباترین ایوان های ایران است و آرایه های آن بی همتاست. البته از نظر بلندا، سر در مسجد جامع یزد از آن بلندتر است. ۲.الحاق دو مدرسه ی ناصری و سلیمانیه در جبهه های جنوب شرقی و جنوب غربی به صحن مسجد. ۳.هماهنگی میان ورودی مسجد با بر میدان نقش جهان، در حالی که بخش داخلی آن برای تصحیح جهت قبله ۴۵ درجه به سمت جنوب غربی می گردد. برای رفع ناهماهنگی این دو محور، طراحان مسجد میان ورودی آن و ایوان شمالی، دهلیز موربی جای داده اند که در عمل گردش محور مسجد، پس از ورود به ساختمان تاثیری در خودآگاه بیننده نمی گذارد. علاوه بر موارد پیش گفته، بخش عمده ی شکوه و زیبایی مسجد امام، در نتیجه ی کاشی کاری آن است که تمامی سطوح نمایان خارجی و کلیه ی سطوح داخلی از بالای ازاره های مرمری را شامل می شود. سر در ورودی، با کاشی های معرق و با نقش مایه های کتیبه ای و طرح های اسلیمی آرایش یافته است. اما تزئینات دیگر بخش های ساختمان از کاشی خشتی ۷ رنگ است که در آن ها درجات مختلف رنگ آبی بر دیگر رنگ ها ارجحیت یافته است. کاشی های ۷ رنگ از لحاظ دوام نسبت به کاشی معرق عمر کوتاه تری دارند. ابداع و کاربرد این نوع کاشی از مختصات سبک معماری و شهرسازی اصفهانی است که هم زمان با دوره ی صفوی و پس از آن در بسیاری از بناهای کلاسیک ایران به کار گرفته شده است. شاید یکی از دلایل آن عجله ای بوده است که برای به پایان بردن تزئین بناهایی چون مسجد شاه داشته اند. در کتیبه ای به خط محمدرضا امامی، کتیبه ی سر در مسجد، نام محب علی بیک الله به عنوان سرکار بیوتات سلطنتی و مشرف بنا و استاد علی اکبر اصفهانی به عنوان معمار و مهندس گنجانده شده است. همان طور که نیک می دانید شهر تهران با افول مراکز مهم دیگر ایران، هم چون اصفهان و شیراز توسعه یافت و خصوصاً در دوران قاجاریه (۱۱۹۳-۱۳۴۴ه.ق) اهمیت پیدا کرد. بنا به نظر محمد کریم پیرنیا، سبک اصفهانی که در دوره ی صفوی شاهد رشد و بالندگی آن بودیم تا اواخر دوره ی محمد شاه قاجار ادامه پیدا می کند و پس رفت کامل آن از این زمان به بعد آغاز می گردد. در قالب سبک اصفهانی و با همان اسلوب، مساجد فراوانی در ایران و تهران احداث می شوند که عمدتاً با نام سلطانی یا شاه شناخته می شوند، مانند مسجد شاه یا امام تهران که در زمان فتحعلی شاه قاجار بنیاد نهاده شده است. منبع: کتاب معماری ایران و جهان در سپهر فرهنگ ایران نویسنده: دکتر رضا نوری شادمهانی