باغ فین کاشان، یکی از باغ های ایرانی و اماکن تفریحی، واقع در جنوب غربی شهر کاشان است. این باغ ساختار و طراحی منحصر به فرد باغ ایرانی را دارد. حمام فین نیز در این باغ قرار دارد. مساحت باغ حدود ۳۳۷۰۰ متر، نزدیک به دو هکتار و نیم می باشد. باغ تاریخی فین در جاده فین، خیابان امیرکبیر، در شهر کاشان و در مجاورت چشمه تاریخی سلیمان قرار گرفته است. در گذشته باغ فین با اهمیت ترین و زیباترین باغ، در میان باغ های موجود در ناحیه فین بوده است. در سال ۱۸۵۲ میلادی ناصرالدین شاه، صدراعظم خود امیرکبیر را در حمام فین که واقع در این باغ است، به قتل رساند.
باغ فین از مهم ترین دیدنی های کاشان است. گردشگران زیادی در طول سال راهی این شهر می شوند. برای سفر به کاشان می توانید از قطار و اتوبوس استفاده کنید. کاشان شهر توریستی است و جاذبه های آن فقط به حمام فین ختم نمی شود. بنابراین خرید بلیط قطار و همین طور بلیط اتوبوس را از قبل انجام دهید. خصوصا در روزهای شلوغ و تعطیلات سال.
نگاهی به باغ فین در کاشان
باغ فین شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله دیوار، بارو و برجهای استوانه شکل محصور شده است. مجموعه باغ فین در سال ۱۹۳۵ میلادی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. کار ثبت جهانی این اثر که از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده بود، چند سال به طول انجامید. سرانجام در زمستان ۱۳۸۹، مرحله اول ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به انجام رسید.
بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام و با تمدن سیلک پیوند خورده است. تمدن سیلک پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشانی دارد که در بالای باغ جاری است. این چشمه به چشمه سلیمانیه معروف است. از گذشته در پایین این چشمه باغی وجود داشته که کمی پایین تر از باغ فعلی بود. باغ بر اثر زلزله ای که درسال ۹۸۲ ه.ق روی داد به کلی ویران شد. سپس به دستور شاه عباس صفوی باغی در مکان فعلی که در حقیقت قسمتی از باغ قدیمی بود ساخته شد.
علت تسمیه باغ به نام های باغ فین و باغ شاه
از آنجاییکه که کلمه شاه به معنی بزرگ است و وسعت باغ شاه بسیار زیاد بوده، این باغ با نام شاه معروف شده است.
کلمه فین هم به سه نقل قول ریشه یابی شده است:
۱٫ کلمه فین معرب پین است و پین یک لغت فارسی باستان است به معنی پایانه ، چون این منطقه پایان شهر بوده به آن پین می گفته اند.
۲٫ اقوام کاسپین که از فلات سیبری به فلات مرکزی آمدند، درواقع ۲ قوم بودند. کاس ها و پین ها، که پین ها در همین منطقه ساکن شدند و کاس ها در کاشان.
۳٫ کلمه فین که از کلمه فینه گرفته شده که فینه کلاه هایی بوده که مردم این ناحیه بر سر می گذاشتند.
تاریخچه باغ
برخی منابع تاریخی قدمت این باغ را به دوران سلطنت آل بویه و برخی نیز به زمان اردشیر بابکان نسبت داده اند. اولین باری که در تاریخ نام این باغ ذکر شده، ۱۲۰۰ سال قبل بوده است. این تاریخ به زمانی باز می گردد که یعقوب لیث صفاری در سال ۲۶۵ ه.ق همراه با لشکر عرب از بیابان های مرکزی ایران عبور کردند. آن ها در کمال تعجب در ناحیه ای کویری به چشمه و باغ برخورد کردند. به استناد این منابع، زلزله مهیب سال ۱۵۷۳ میلادی باعث تخریب کلی باغ شد.
بقایای باغی در چند صد متری باغ فین (باغ نو) موجود است که به باغ کهنه معروف است. باغ کهنه در دوره ایلخانان مغول بیشترین گسترش را یافته بوده است. به هرحال ساختمان باغ فین فعلی به دوران شاه عباس بزرگ نسبت داده شده بود. میراث فرهنگی ایران، طراح باغ را غیاث الدین جمشید کاشانی می داند. با این وجود منابع دانشگاهی طراح باغ را شیخ بهایی معرفی می کنند.
کار ساخت و توسعه عمرانی باغ در دوره شاه صفی و شاه عباس دوم نیز ادامه یافت و به اوج رسید. بناهای سردر ورودی، کوشک صفوی و یکی از حمام ها محصول این دوره بوده اند. همچنین شاه سلیمان صفوی صفه ای پیرامون چشمه فین بنا نمود که احتمالاً موجب تغییر نام چشمه فین به چشمه سلیمانیه بوده است. از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه و همزمان با حمله افغان و لشکرکشی های نادر شاه، توجهی به باغ نشده است. در دوره کریمخان زند و همزمان با وقوع چند زلزله پیاپی، باغ و ابنیه موجود در آن مورد مرمت قرار گرفت. در همان زمان هم بنای خلوت کریمخانی به آن افزوده گشت.
در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار، بخش هایی زیادی به ابنیه باغ افزوده شد. تقریباً مابقی ابنیه موجود در باغ، همگی محصول این دوران است. ولی با مرگ فتحعلی شاه، کار رسیدگی به باغ و درختان آن رها شد. به طوری که بخش هایی از باغ از میان رفت. با ثبت ملی این اثر در هفتاد سال پیش، رسیدگی و توجه به آن اهمیت بیشتری یافت. در دوره پهلوی، بنای موزه ملی کاشان بر خرابه های خلوت نظام الدوله و همچنین بنایی در حدفاصل کتابخانه و حمامها ساخته شد و سایر ابنیه نیز مورد مرمت قرار گرفت. سوء مدیریت و بی توجهی در چند سال اخیر، موجب خسارات جبران ناپذیری به باغ شده است.
طراحی باغ فین
قدمت بناهای باغ و کلاً باغ آرایی به زمان صفویه بر می گردد . اولین بنای این باغ، حمام کوچک یا حمام خدمه بود. حمام به دستور شاه اسماعیل صفوی به عنوان یک کار عام المنفعه برای عموم مردم بنا نهاده شده بود. دومین بنا، بنای سر در هشتی ورودی است که به دستور شاه عباس صفوی در سال ۱۰۰۴ ه.ق ساخته شد. این بنای دو طبقه کاربرد دوگانه داشته است. یکی محل استراحت نگهبانان که از برج های اطراف باغ و از روی دیوار قطور به این اتاق ها برای استراحت می رفتند. دیگری در آن زمان که شاهان برای تفرّج به باغ می آمدند.
در قسمتی که الان خیابان است میدان چوگان بوده است. حرمسرا در قسمت سر در می نشستند و بازی چوگان شاهی را تماشا می کردند. اتاق های طرفین هشتی ورودی هم غورخانه بوده یعنی محل ذخیره و نگهداری اسلحه. کانال آجری یا جعفری جلوی هشتی ورودی هم قبلاً باز بوده است. از آن به عنوان یک راه کالسکه رو استفاده می شد. خصوصا در زمان قاجار معماری حجاب دار مرسوم می شود و راه به این شکل بسته می شود تا وقتی کسی وارد هشتی ورودی می شود به کل محیط باغ احاطه نداشته باشد. مثل توری که روی صورت خانم ها قرار می گیرد.
در طراحی اولیه باغ، حفظ تقارن اهمیت ویژه ای داشته است. به تدریج و با دخالت شاهان، از این تقارن کاسته شده است. این خروج از تقارن هم در محورهای تردد در باغ و هم در ابنیه اضافه شده پس از دوره صفویه به چشم می خورد. در مرکز باغ، کوشک صفوی قرار دارد. حمام کوچک و عمارت سردر سایر ابنیه دوره صفوی را تشکیل می دهند. کوشک قاجاری با نقاشی های زیبای سقفی و دیواری نیز در انتهای باغ و خارج از محور تقارن باغ واقع است. حمام سلطنتی، موزه ملی، خلوت کریمخانی و اتاق شاه نشین ابنیه ای هستند. آن ها پس از دوران صفویه به ابنیه باغ افزوده شده اند.
توجه به عنصر آب در باغ فین
وجود عناصر آب و درخت که عناصری پویا هستند در کنار ابنیه که عناصر ثابت معماری هستند، هویتی زنده به این اثر فرهنگی و تاریخی بخشیده است. در طراحی باغ فین، آب اساسی ترین عنصر بوده است. آب در باغ فین به صورت های راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی ها)، فورانی (فواره ها) و جوششی (ظهور آب از حفره های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد. هریک از اشکال گوناگون آب در این باغ، مفهومی خاص را تداعی می کند. آب فراوان و جریان آن در جوی هایی با کاشی فیروزه ای، در محیطی که آب واقعاً کمیاب است و درختانی با سایه گسترده در تضادی بزرگ با کویر خشک و طبیعتی نامهربان است که در پشت دیوارهای باغ گسترده است.
آب جاری در جوی ها، استخرها و حوض های باغ از چشمه سلیمانیه تامین می شود. آب این چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی ها، ایجاد فواره هایی را امکان پذیر کرده است که به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می کنند. طراحی سیستم آب رسانی، توسط ریاضی دان معروف قرن دهم و عصر صفوی، غیاث الدین جمشید کاشانی صورت گرفته است. دویست سال قبل از پاسکال، از قانون اختلاف سطح استفاده کرده و از شیب طبیعی زمین استفاده نموده است.
پوشش گیاهی باغ
مهمترین گیاهان باغ فین، شامل ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار است. با توجه به قدمت این درختان، به نظر می رسد که درخت سایه گستر و همیشه سبز سرو در طراحی باغ نقش کالبدی داشته است. همین طور کاشت معدود درختان خزان دار چنار موجود در باغ، فقط به منظور افزایش کیفیت بصری صورت گرفته است. به نظر می رسد که کاربرد درخت سرو در ادبیات فارسی به عنوان نماد زیبایی انسان در این انتخاب بی تاثیر نبوده است.
اغلب درختان باغ، بین ۱۰۰ تا ۴۷۰ سال سن دارند. طی پانزده سال گذشته و به خصوص بعد از سال ۱۳۸۶، مجموعه ای از عوامل موجب بروز فاجعه خشکی و بیماری درختان شد. نتیجه ی آن خشک شدن حداقل ۱۱۲ درخت تاریخی به طور کامل و آسیب دیدن ۳۰ تا ۵۰ درصد این درختان بود.
